Czerpanie nauki z własnej drogi życiowej

Autorefleksja skierowana specjalnie na własne doświadczenia i przeżycia, uznawana już przez Schopenhauera za warunek czerpania nauki z własnej drogi życiowej. Takie i podobne przymioty człowiek dorosły wynosi w znacznej mierze z dzieciństwa. Oznacza to, że największe szanse na rozwój w wieku dojrzałym mają osoby już wcześniej korzystnie zaawansowane w rozwoju. Osoby te mają zarazem większe szanse na sukcesy zawodowe i inne, albowiem wymienione czynniki sprzyjają osiągnięciom wykraczającym poza korzystne zmiany rozwojowe, będące zresztą zwykle środkiem do innych celów. Czy wymienione czynniki podmiotowe mają szanse dalszego rozwoju w wieku dojrzałym? Teoretycznie tak — poza testową inteligencją niewerbalną i pamięcią mechaniczną, choć i tu spccjalny trening daje nieraz poprawę (Baltes, Kliegl 1986). Rozwój ten może się odbywać: w wyniku praktyki życia, pod wpływem specjalnych zabiegów kształcących, jako wynik czynności osobotwórczych (takich, których głównym celem są pewne korzystne zmiany zachowania, osobowości).