Wyżej przedstawione zostały próby tworzenia syntetycznego obrazu drogi życiowej. Ale lektura tej książki może wprowadzić niektórych Czytelników w nastrój wędrowca, gotowego zadumać się po raz kolejny, lecz w sposób inny niż dotąd, nad drogą własną i jej dalszym przebiegiem. Czytelnikom takim proponuję wzięcie przy tej okazji pod uwagę następujących konstatacji. Do znanych podziałów życia na fazy proponuję dodać podział całej drogi życiowej na dwa podstawowe okresy, uwzględniające ewolucję jednostki jako1 podmiotu rozwoju: okres PRZEDRE- FLEKŚYJNY i REFLEKSYJNY. Pierwszy z nich jest koniecznością. Drugi — nie zawsze wykorzystywaną szansą na stały rozwój, pozwalający jednostce oceniać i formować otoczenie oraz siebie z wykorzystaniem głębokiej wiedzy i mądrości. Okres przedrefleksyjny obejmuje zwykle całą fazę dzieciństwa (a więc pierwsze 12 lat życia) i początek następującej po niej młodości. Jest to okres formowania się osobowości pod przemożnym wpływem oddziaływań zewnętrznych. Dziecko uczestniczy w tym procesie aktywnie, lecz bez wglądu w prawa procesu, którego przebieg modyfikuje, i bez zdolności przewidywania odległych konsekwencji swych powtarzających się reakcji. A tymczasem jest to okres dla formowania się osobowości najważniejszy, wywierający istotny wpływ na postrzeganie i rozwiązywanie wielu problemów w okresie refleksyjnym. Podstawowy paradoks podmiotowości polega na tym, że jednostka staje się zdolna do świadomego i kompetentnego kierowania własnym rozwojem, gdy jest już w znacznej mierze uformowana przez procesy pozostające poza jej wiedzą i świadomą kontrolą.
