Dowodzą oni, że mamy tu do czynienia z dwukierunkową zależnością między cechami jednostki a właściwościami wykonywanej pracy. „Praca, która sprzyja zawodowej samosterowności, powoduje wzrost elastyczności ideacyjnej i przyczynia się do rozwoju samosterownych orientacji wobec własnej osoby i wobec społeczeństwa. Praca, która ogranicza zawodową samoste- rowność, obniża elastyczność intelektualną oraz powoduje rozwój konformistycznych nastawień wobec społeczeństwa i wobec samego siebie” (Kohn, Schooler 1986, s. 218). Szanse na samo-
sterowność w pracy zależą od poziomu wykształcenia i zajmowanej pozycji, są więc uwarunkowane m.in. przez pochodzenie i aktualną pozycję społeczną danej osoby. Powtarza się tu podstawowa zależność: lepsze warunki rozwoju w dzieciństwie i lepsze wykształcenie sprzyja rozwojowi w wieku dojrzałym. I to nie tylko dzięki uformowaniu odpowiednich zainteresowań i przymiotów umysłu, lecz także w wyniku dostępu do bardziej złożonych i pobudzających zajęć zawodowych.
Sprawą odrębną jest wartość rozwojowa czasu wolnego. Tu w warunkach wzrostu stopy życiowej, rosnącego dostępu do różnych udogodnień itp. swoboda wyboru wydaje się większa niż: w dziedzinie pracy. Wybór jest tu zwykle podporządkowany poszukiwaniu przyjemności, często wręcz narzucanych przez dane środowisko. Udostępnia ono zarówno wysoce kształcące formy spędzania czasu, jak i takie, których ubocznym skutkiem jest regres fizyczny i duchowy. Do istotnych czynników rozwoju należą też zadania i sytuacje życiowe, pojawiające się zwykle w miarę upływu lat od debiutu i zadomowienia się jednostki w świecie ludzi dorosłych. Zajmiemy się nimi w następnych rozdziałach, pamiętając o ubocznym zwykle charakterze rozwoju w wieku dojrzałym i o tym, że jest on szansą, ale bynajmniej nie koniecznością, i idzie w parze z cielesnym regresem.
