W dzieciństwie, zwłaszcza wczesnym, jak łatwo zauważyć — dominuje „id”, popychając jednostkę do działań impulsywnych, mało jeszcze powściąganych przez znajomość zasad postępowania i rozumne przewidywanie skutków. Jednym z najistotniejszych przejawów rozwoju osobowości jest wedle Freuda przejście od zasady rozkoszy do zasady rzeczywistości. Mówiąc inaczej — rozwój polega na wzroście samokontroli, wymaganym zarówno przez warunki życia społecznego, jak i zasady efektywT- nego działania w dążeniu do celów odległych, w tym rzędzie do osiągania określonej jakości życia. Rozwój w kierunku zastąpienia dominacji „id” zrównoważonym współdziałaniem wszystkich wyróżnionych przez Freuda układów składających się na osobowość zaczyna się w dzieciństwie i zwykle postępuje nadal w ‘wieku dojrzałym. Na rozwój ten wskazują wyraźnie niektóre z wypowiedzi cytowanych w poprzednim podrozdziale. Nie zawsze jednak doprowadza on do osiągania odpowiedniej harmonii. Nieraz np. obserwujemy osoby dorosłe z wyraźną dominacją „id”: w ich zachowaniu uderza emocjonalność, spontaniczność, impulsywność, kolidująca niekiedy z wymaganiami życia i rozsądku (wymagania te — dodaj- my — w epoce Freuda były bardziej rygorystyczne, zwłaszcza .gdy idzie o życie seksualne). Kiedy indziej znów przerost „superego” czyni z danej osoby dokuczliwego dla otoczenia rygorystę. Tak więc jedną z obszernych dziedzin rozwoju osobowości stanowią przemiany prowadzące do bardziej harmonijnego ukształtowania i współdziałania jej najważniejszych układów.
