Poziom myślenia

W przytoczonych przykładach tylko Judyta osiąga poziom myślenia dialektycznego. Wychodząc poza wnioskowanie w ramach systemu statycznych i sztywnych przeciwstawień, jak to czyniła Maria, i poza oderwany od procesu przemian relatywizm Heleny, Judyta ujmuje rozważany problem w historycznej dynamice i perspektywie, co pozwala zrozumieć i pogodzić rozbieżności ocen i dążeń. Judyta osiągnęła piąte stadium rozwoju myślenia. O ilu dorosłych można to powiedzieć? Badania empiryczne są tu jeszcze mało zaawansowane i nie przynoszą zgodnych i klarownych wyników. Pewne światło na tę sprawę rzucają wyniki badań, których autorami są D. Kramer i D. Woodruff (1986). Porównywano myślenie formalne, relatywistyczne i dialektyczne w trzech grupach wiekowych: u młodych dorosłych (17—25 lat), w wieku średnim (40—55) i senioralnym (60—75). Nie stwierdzono różnic w myśleniu formalnym, co oznacza, że proces starzenia się nie upośledził tego, co zgodnie z badaniami Piageta jest nabytkiem rozwojowym okresu dorastania. Grupa sanioralna byia znacząco lepsza w myśleniu relatywistycznym i dialektycznym od grupy młodych dorosłych. W myśleniu dialektycznym jednak osoby w wieku średnim nie były lepsze od młodych dorosłych. Dlaczego? Wszyscy badani w liczbie 69 osób (w połowie kobiety) mieli podobne wykształcenie: średnio 13—15 lat nauki szkolnej za sobą, lecz nie była to próba losowa. Przyjmując, że rozwój dorosłych nie jest koniecznością, lecz jedynie szansą do zdyskontowania, możemy się spodziewać, że rozwiązanie podobnych zagadek wymagać będzie niekiedy poznania indywidualnej drogi życiowej badanych osób.