Podsumujmy krótko główne wątki niniejszego rozdziału. Na początku była mowa o dwóch podstawowych klasach czynników rozwoju. Z dalszych wywodów wynika, że wyróżnić wypada jeszcze klasę trzecią. Tak więc na rozwój jednostki wpływają: Sterowane przez kod genetyczny przemiany organizmu, nazywane zwykle wzrostem i dojrzewaniem. Oddziaływanie środowiska, a przede wszystkim otoczenia społecznego z jego kulturą i stanowiącymi jej część zabiegami wychowawczymi. To, co powiedziane zostało wyżej, pozwala wyróżnić istotny czynnik trzeci, jakim jest: Indywidualność i aktywność samej jednostki, aktywność dzieląca się na: a) wymuszoną i b) względnie autonomiczną. Fioła każdej z wymienionych grup czynników jest w poszczególnych okresach życia różna (Baltes i in. 1980; Baltes, Reese . Wpływ czynników biologicznych jest największy w pierwszych dwóch dekadach życia, najmniejszy w wieku średnim, a w starości — zwłaszcza późnej — znów rośnie (zniedołężnienie w wyniku inwolucji organizmu ogranicza i upośledza aktywność). Rola uwarunkowań społeczno-historycznych jest szczególnie wydatna w okresie dorastania i początkach dorosłości. Wybór zawodu, znalezienie pracy, założenie rodziny bardzo bowiem zależy od warunków zewnętrznych: od ofert, nacisków i koniunktur wszelkiego rodzaju, zmieniających się w naszych czasach z pokolenia na pokolenie.