Selektywna optymalizacja zachowania i kompensacja ubytków

Starzenie się, zwłaszcza psychiczne, wypada rozpatrywać jako proces raczej selektywny niż globalny; jest to ponadto proces podatny na działania kompensacyjne (Baltes, Baltes 1980). W miarę postępującej inwolucji organizmu działania kompensacyjne nie mogą obejmować wszystkich sfer aktywności i są coraz bardziej selektywne. Dlatego dla opisu tego procesu wymienieni autorzy posługują się terminem „selektywna optymalizacja”. Jej przejawem jest zachowywanie przez niektórych łudzi, mimo zaawansowanego wieku, wysokiej sprawności w pewnych wyspecjalizowanych dla nich dziedzinach. Mądrość jest wymieniana jako jeden z kierunków, w którym owa selektywna optymalizacja może zmierzać. Inny kierunek to np. aktywność twórcza. H.C. Lehman opublikował w roku 1953 wyniki badań wskazujące na koncentrację twórczej produktywności w większości dziedzin między 20 a 40 rokiem życia i jej spadek w dalszych latach.
Nowsze badania podważyły ten obraz, wynikły m.in. z łącznego potraktowania danych na temat twórców długowiecznych i żyjących krótko. S. Cole (1979) stwierdził u uczonych czynnych aż do emerytury brak wyraźnego spadku produktywności, i to nawet w dziedzinach uznawanych dawniej za domenę ludzi młodych, jak matematyka i fizyka. P.B. Baltes i jego współpracownicy interpretują te wyniki następująco. Starzejący się uczeni mają rezerwy rozwoju, pozwalające, mimo spadku sprawności wykonywania pewnych operacji myślowych, czynić dalsze postępy w sferze wiedzy proceduralnej i faktograficznej, stanowiącej podstawę „inteligencji pragmatycznej”. Tak więc pogarszanie się właściwości inteligencji płynnej w rozumieniu Cattella, określanej przez Baltesa i innych mianem „mechaniki inteligencji”, jest kompensowane przez jej „pragmatykę”. Ponadto starsi uczeni mają lepszy niż nowicjusze dostęp do osób, instytucji i innych środków ułatwiających publikowanie prac. Mamy tu więc do czynienia z procesem selektywnej optymalizacji połączonej z kompensacją. Proces ten ma, jak widzimy, aspekty zarówno psychologiczne, jak i społeczne (Baltes, Dittmann-Kohli, Dixon 1984).